Asr-ı Saadet ve Erken Dönem Camileri

[AliA]

Cami ve mescidler, inancımızın olmazsa olmaz mihenk taşları. Mekke ve Medine’den dünyanın dört bir yanına yayılan mabedler için İslâm medeniyetinin yeryüzüne vurduğu mühürler denilebilir. Bir şehre uzaktan bakıldığında bizi minareleri ile selamlayan, hemen her mahallede bir köşe başını tutarak insanların bu lahuti ortamlarda soluklanmalarını sağlayan, bazen en yüksek tepenin başına kurularak şehrin ve toplumun gerçek kimliğini en etkili dille haykıran mabedler inancımızın olmazsa olmaz mihenk taşlarıdır.

Mescid-i Kuba, Medine

Tarihe baktığımızda İslam’ın zuhuru ile birlikte mabed de kendisini gösterecektir. Mekke’de cahiliyenin zirveleri tuttuğu günlerde, Kâbe putlarla dolu iken, herhangi bir yere bir cami inşasının mümkün olmadığı günlerde Kainatın Efendisi (sas) bekâr bir gencin evini (İbn-i Erkam) toplanma ve bilinçlenme adına değerlendirecektir. Bu ev o günlerde resmen bir cami gibi hizmet etmiş ve İslam’ın ilk adanmışları bu dört duvar arasında öğretmenlerin en azizinin (sas) huzurunda kendilerini geleceğe hazırlamışlardır.

Tarihler Miladi 622’yi göstermektedir. İki kutlu yolcu Mekke’den Medine’ye hareket etmektedirler. 3 günlük mağara ikameti sonrasında tam 8 gün yolculuk yapacak ve nihayetinde Kuba’ya erişeceklerdir. Artık Mekke’deki putperestlerin baskısı geride kalmıştır. Medinelilerin bir kısmı Kuba’ya kadar gelerek Kutlu Nebi’ye (sas) kucak açmışlardır. Öyle ise artık ilk mabedin temelleri atılabilecektir. Burada dört gün kalan Efendimiz (sas) İslam’ın bu ilk mescidinin inşasında bizzat çalışır.

Cuma Mescidi, Medine

Nihayet Medine, Efendi’sine kavuşmak üzeredir. Kuba’dan kalkan kutlu kafile Seniyyet’ül Veda’dan şehre girer. Talaal Bedrularla O’nları karşılayanlarla buluşulur. Tam o sırada cuma namazı vakti olmuştur. Artık özgür topraklardadırlar. Ve artık cuma kılınmalıdır. Hemen oracıkta İslam’ın ilk cuma namazı toplu halde eda edilecektir. O günün hatırasına bugün bu mevkide Mescid’ül Cuma adındaki cami hâlâ ayakta durmaktadır.

Şehre girilmesi ile birlikte ilk yapılacak şey, şehre anlam kazandıracak mabedin yerinin tespiti olacaktır. Kainatın Efendisi’nin (sas) devesi Kasva, önce Ebu Eyyub el-Ensari Hz.’nin, sonra da bu evin az ilerisindeki boş arazinin üzerine çökerek, mescidin yerini Allah’ın izni ile gösterir. Bu evdeki 7 aylık misafirlik sırasında Medine’nin ilk mescidinin, dünyanın en kıymetli ikinci camisinin inşasına başlanır.

Amr İbni As Camii, Fustat-Kahire

Mescid-i Nebevi, kıbleye doğru enine dikdörtgen bir yapı arz etmektedir. Kıble tarafında, hurma gövdelerinden direklerle taşınan, üzeri hurma dalları ve yaprakları ile gölgeli bölüm, namazların kılındığı, insanların bir araya geldiği bir toplanma yeri olarak kullanılmaktadır. Arkada üstü açık bir avlu bulunmakta olup, bu avlunun kıbleye doğru sol tarafında, Ezvac-ı Tahiratlarına ait hücreler yer almaktadır. Mescid-i Nebevi’nin belki de en önemli detaylarından biri de avlunun arka köşesinde yer alan bir başka gölgeliktir. Burası Ashab-ı Suffa’nın eğitim gördüğü, ikamet ettiği ve tabir yerindeyse buradan hiç ayrılmayarak vahyin kaynağını tutmuş hazinedarlar gibi istifadeye çalıştıkları bir mekândır.

İlim ve inanç ayrılmaz bir ikili

Tüm bu detaylara bakıldığında görülmektedir ki, İslam’ın ruhunda bulunan bu temel taş konumundaki değerler bir cami avlusu etrafında kendilerine daha ilk dönemde yer bulabilmişlerdir. İlim ve inanç ayrılmaz bir ikili olarak aynı mekanda insanların ruhunu olgunlaştırmalıdır ve Mescid-i Nebevi bu plan çerçevesinde inşa edilmiştir. Peygamber Efendimiz’in (sas) mescidi, hem bir ibadet hem ilim mekânı olması yanında istişarelerin yapıldığı, insanların ağırlandığı, sohbet halkalarının toplanıp toplanıp dağıldığı, insanların tanışıp kaynaştığı özel bir mekân halinde hizmet etmektedir. Hatta bir dönem İslam’ı yakından tanımak isteyen Necran papazları, Medine’ye geldiklerinde nerede ikamet edeceklerini sorduklarında Peygamber Efendimiz (sas), mescidde kalabileceklerini söylemişlerdir.

Amr İbni As Camii avlusu

Asr-ı Saadet’in bu ilk dönemlerinde Medine’den taşan İslamiyet dünyanın dört bir yanında etkili olurken O’nun manasını bayraklaştıran mescidler de farklı coğrafyalarda boy göstermeye başlamışlardır. Mesela Kainatın Efendisi’nin (sas) vefatından tam bir sene öncesidir. (631) Muaz bin Cebel Hz.ni yanına çağıracak ve Yemen’e, İslamiyet’i anlatmaya gitmesi için vazifelendirecektir. Hatta devesi Kasva’yı kendisine verecek, “Devem sana güven verir. Devemin çöktüğü yere mescidini kur.” diyecektir. Bu son derece yumuşak, hilm ehli sahabe o günlerde Yemen’in en önemli şehirlerinden biri olan, bugün Eski Taiz olarak adlandırılan şehre gelir. Gerçekten de Kasva bir mevkiye çöker ve buraya İslam’ın Yemen coğrafyasındaki ilk mescidlerinden biri inşa edilir. Bugün hac ya da umre maksadı ile Medine’ye gidildiğinde gördüğümüz Medine’deki Mescid-i Nebevi orijinal plan şemasını büyük ölçüde kaybetmiştir. Aslını hayal etmek bir hayli zorlaşmıştır. Ancak Asr-ı Saadet döneminde bir cami nasıl olurdu diye merak ediyorsanız sizi Yemen’e davet etmek isterim. Eski Taiz’deki bu tarihi cami, özgün plan şemasını korumuş olarak hâlâ orada durmaktadır. Hatta Muaz bin Cebel Hz.’nin bu camide Peygamber Efendimiz’in (sas) gıyabında cenaze namazını kıldırdığını bile biliyoruz. Bu mescidde namaz kılarken Efendimiz’in (sas) vefat haberi kendisine bildirilecek, O da (ra) Yemenli Müslümanlar ile burada ikinci bir cenaze namazı kılacaktır.

Yemen’de ilk dönemlere ait bir başka sahabe camisi ise Yemen’in başkenti Sana’dadır. Camiü’l-Kebir (Ulucami) adı ile anılan bu son derece heybetli cami, adeta Yemen’in gözbebeğidir. Hâlâ başkentin göbeğindedir ve büyük kalabalıkları ağırlamaya devam etmektedir. Bir gün yolunuz buraya düşerse, dev Kur’an-ı Kerim’lerin başına çökmüş saatlerce Kur’an okuyan Yemenli dedelere yaklaşıp selam verdikten sonra bu camiyi sorabilirsiniz. Sizin Türkiye’den geldiğinizi anlayacak ve tatlı bir tebessümle, revakları Kuyucu Murad Paşa’nın, avlu ortasındaki hazine binasını Sinan Paşa’nın yaptırdığından bahsedeceklerdir. İlla ki kıbleye doğru sol revakların altındaki taşı görmenizi isteyeceklerdir. Bu taşın Hz. Ali tarafından buraya konduğuna inanmaktadırlar. Rivayete göre, Peygamber Efendimiz (sas), Hz. Ali’yi de Yemen’e göndermiştir. Hatta eline bir taş vermiş, “Gittiğin yere mescidini kur, bu taşı da temel yap.” demiştir. Tüm bu örneklerden anlıyoruz ki, mescidler, hayırlı başlangıçların temel taşı niteliğindeki yapılar. Bir toplumun fikriyatını kökten etkileyen, duruşuyla, havasıyla hayrın yayılmasını sağlayan temsilciler.

Mescidü’l-İcabe, Mekke

Yeni medeniyete yeni şehirler

Dört Halife döneminde de, Asr-ı Saadet’teki uygulama devam edecektir. Mescidler, orduların gittikleri yerlerde ilk yükselen yapılar olacak ve insanların gönüllerine inşirah gerçekleştirmeye sürdüreceklerdir. Fetihlerin en yoğun cereyan ettiği dönem Hz. Ömer’in halifelik yıllarıdır. Bir taraftan Roma, diğer taraftan İran ile savaşılmaktadır. Peygamber Efendimiz (sas) döneminde İslam elçisini katleden Gassani Kralı’nın başkenti Busra ele geçirilmiştir. Hz. Ömer’in iştiraki ile buraya İslam’ın ilk mescidi inşa edilir. Bugün tarihi Busra bölgesinde, bölgenin siyah bazalt taşı ile inşa edilmiş Ömer (ra) Mescidi tüm güzelliği ile Roma Harabelerinin arasından yükselmektedir. Bir süre sonra Amr ibni As Hz. eli ile Mısır alınır. Burada da acilen bir mescid inşası gerekmektedir. Ancak nereye yapılacaktır. Mısır çok geniş bir ülkedir. O günlerde Mısır’ın tarihten gelen birçok önemli şehri vardır ama acaba hangisi tercih edilecektir. Hz. Ömer burada ferasetini gösterir ve hiçbir şehri tercih etmez. Çünkü bu şehirler, zamanında insanların putlara taptığı, bu putlar ya da kendisini ilahlaştırmış firavunlar ile anılan şehirlerdir. Halbuki İslamiyet son dindir ve kendi tarzı, duruşu, sanat anlayışı, mimarisi, havası olmalıdır. Bu nedenle Medine’de Hz. Ömer tarafından, yönetimdeki valilere yazı yazılır. Gittiğiniz coğrafyalarda, eski başkentleri kendinize yönetim merkezi edinmeyin. İslam’ın ruhuna uygun yeni şehirler kurun. Ve öyle olur. Mısır’da Heliopolis değil, onun biraz daha ilerisinde Fustat şehri kurulur. Antik Kent Ninova değil, Basra şehri ikame edilir. Ya da Irak coğrafyası için Kufe şehrinin temelleri atılır. Tabii yönetim burada olduğu için, yeryüzünün bu yeni İslami şehirleri kısa zamanda mamur olur, gelişir.

Gamame Mescidi, Medine

Tabii ki bu şehirlerin temelleri de hep merkeze bir cami konularak atılır. Geleceğin başkentleri hep bir cami etrafında şekillenir. Amr ibni As Hz. de aynısını yapar. Fustat’ı kurarken önce merkeze bir cami inşa ettirir. İslam’ın ilk minaresinin de inşa edileceği bu cami, günümüzde de tüm ihtişamı ile ayaktadır. İleride Fatımiler bu şehrin ötesine El Kahira adı ile bir başka şehir kuracaklar, Selahaddin Eyyübi de iki şehrin arasına bir kale yaptırarak tamamını bugünün Kahire’si olarak birleştirecektir.

Not: Bir sonraki yazıda Emeviler, Abbasiler, Eyyübiler ve Memlüklülerde Cami ve Gelişim Aşamaları anlatılacaktır.

Mekke’de Cahiliye döneminde, daha İslamiyet’in zuhur etmediği yıllarda Peygamber Efendimiz (sas) sıklıkla Hira dağına çıkmaktadır. Buradaki mağarada ikamet etmekte ve bazen haftalarca kalmaktadır. Eşi Hz.Hatice bu uzun kalışlarda kendisine azık getirmektedir. Efendimiz (sas), eşi yorulmasın diye dağın aşağısına kadar inmekte ve Hira’nın eteğinde bir mevkide buluşmaktadırlar. Nasıl ki Arafat’ta Hz. Adem ile Hz. Havva’nın buluştuğu yer mukaddes sayıldı, sahabe bu mevkiyi de mukaddes saymış, hatta burada yapılan dualara Allahü Teala’nın icabet edeceği düşünülerek buraya inşa ettikleri mescide, Mescidü’l İcabe ismi verilmiştir.

Tabiin döneminde cami, bir işaretgah olarak da değerlendirilmiştir. Peygamber Efendimiz’in (sas) namaz kıldığı, hayatına ait birtakım hadiselerin cerayan ettiği birçok yer sahabe tarafından muhafaza edilmiş ve korunmuştur. Tabiin de bu mukaddes mekânların üzerine birer işaretgah (tabela) koyarak buraları unutulmayacak hale getirmişlerdir. Yeri en sağlam tabelalar mescidlerdir. Bu anlayış ile başta Ömer bin Abdülaziz Hz. olmak üzere tabiin döneminde yüzlerce hatıra mescid inşa edilecektir. Bugün bu mescidlerin izini sürerek Peygamber Efendimiz’in (sas) hayatına ait hatıraların da izini sürebilmekteyiz.

Hicretin üzerinden yıllar geçmiştir. Müslümanların sayısı çığ gibi artmaktadır. Medine’de, özellikle cuma ve bayram namazlarında mescid almamaktadır. Bunun üzerine Peygamber Efendimiz (sas), Mescid-i Nebevi’nin dışında boş bir arazide cuma ve bayram namazı kıldırma kararı alır. Ama Arabistan sıcağında açık alanda namaz kılmak zor olacaktır. O mübarek bulut her zamanki gibi gelir ve bu kez tüm cemaati gölgeler. Bu hadise Kainatın Efendisi’nin (sas) ömrü süresince böyle devam eder. Yıllar sonra bu kutlu mekân unutulmasın diye buraya bir cami yapılacak ve adına da Mescidü’l-Gamame (Bulut Camii) denilecektir.

Zaman